Mütekabiliyet olarak da bilinen karşılıklılık; her bir tarafın eylemlerinin, diğerlerinin önceki eylemlerine bağlı olduğu ve iyinin iyi, kötününse kötü karşılık gördüğü aşağı yukarı eşit değerlerin değiş tokuş edilmesi olarak tanımlanabilir. Buna ‘quid pro quo’ (kısasa kısas) ilkesi de diyebiliriz.
Karşılıklılıkta üç temel noktaya dikkat etmek gerekir: Denkliğin önemi, tedbirli olma düşüncesi ve karşılıklılığın hem iyi hem kötü davranışın karşılık göreceğini öngördüğü gerçeği. Denklik, karşılıklılık ilkesinin doğasında vardır. Denk bir sonucun tek/bütün taraflardan beklenildiği özel karşılıklılığı aynıdır. Tedbirli olma, en basit şekliyle karşılıklılığın tek/bütün tarafların işlemleri yerine getirmesine bağlı oluşu anlamına gelmektedir. İşbirliği işbirliğine, ihlal de ihlale bağlıdır. Devletler, karşılıklı nükleer güçlerin indirimi üzerine pazarlık yapabilecekleri gibi karşılıklı nükleer saldırılarda da bulunabilirler.
Karşılıklılık uluslararası ilişkilerde üç bağlamda kullanılmaktadır. Uluslararası hukukun temel bir öncülü; ticari ilişkilerde önemli bir uygulama ve uluslararası rejimler ve çok taraflılık için bir yapı taşı olarak geçmektedir.
Karşılıklılığın mantığı, başkaları içinde emsal teşkil edeceğinden yüzyıllar boyunca uluslararası hukukun gelişiminde temel olarak değerlendirilmiştir. Karşılıklılık, imtiyazın tek bir devletle sınırlanmamasından dolayı uluslararası hukukun izlenmesinde önemli bir etkendir. Diplomatik dokunulmazlık örneğinin de gösterdiği gibi uzun vadede yararlar herkesçe talep edilebilecektir.
Karşılıklılığın, karşılıklı ticari imtiyazların, özellikle de gümrük vergilerinin müzakere edilmesine zemin oluşturduğu düşünülmektedir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nde 1934 Karşılıklı Ticaret Antlaşmaları Senedi, artan iktisadi milliyetçiliği ve korumacılığın hızını en çok gözetilen ulus (MFN) ilkesini kullanarak serbest ticaret lehine kesmek için başlatılmış bir girişim olmuştur.
Sonuçta; karşılıklılık, güvenlik alanları dahil olmak üzere uluslararası rejimlerin yaratılması ve sürdürülmesindeki temel bir yapı taşıdır ve çok taraflılık kurumunun arkasındaki ilkelerden biridir.
Ayşe YANMAZ
TUİÇ Staj Programı
Kaynakça:
1) Evans, G. Newnham, J. (2007). Uluslararası İlişkiler Sözlüğü. Gökkubbe Yayınları.
2) Keohane, R. O. (1986). Reciprocity in International Relations, International Organisation, 40(1).
