Arnavutluk’tan AB Ülkelerine Beyin Göçü

Beste Topuk
Göç Çalışmaları Stajyeri
Editör: Bervan Kaya

Özet

Nitelikli iş gücüne ve yüksek öğretime sahip bireylerin az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere doğru göç etmesine beyin göçü denir. Küreselleşmenin etkisiyle birlikte gerek hedef ülkeleri gerekse menşe ülkeleri sosyoekonomik sebeplerle etkilediği için beyin göçü önemli bir tartışma konusu haline gelmiştir. Günümüzde teknolojinin gelişmesi bireylerin yaşadığı ülkelerinden daha gelişmiş ülkeler hakkında bilgi sahibi olması ve ulaşımın gelişmesi beyin göçünü artıran önemli etmenler arasındadır. Beyin göçünü artıran başka bir etken ise gelişmiş ülkelerin nitelikli iş gücüne sahip bireyleri ülkesine çekmek için yaptıkları uluslararası göç stratejileri ve politikalarıdır. Arnavutluk, Avrupa Birliği (AB) ülkelerine beyin göçü veren önemli bir ülkedir. AB ülkeleri nitelikli iş gücünü kendi ülkelerine çekmek için uluslararası göç stratejileri uygulamaktadır. AB ülkelerinin uyguladığı göç politikaları Arnavutluk’taki nitelikli genç nüfusun ilgisini çekmektedir. Bu araştırmada öncelikle, Arnavutluk’un AB ülkelerine verdiği beyin göçü Arnavutluk’un genç nüfusu üzerinden incelenecek, ardından Arnavutluk Uluslararası Çalışma Enstitüsü’nün Arnavutluk’tan giden beyin göçünü geri çekebilmek için tasarladığı proje değerlendirilecektir.   

Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği Ülkeleri, Beyin Göçü, Arnavutluk, Göç Stratejileri

Abstract

The migration of individuals with a qualified workforce and higher education from underdeveloped or developing countries to developed countries is called brain drain. With the impact of globalization, brain drain has become an important topic of discussion, as it affects both the target countries and the countries of origin for socioeconomic reasons. Today, the development of technology, the fact that individuals have information about more developed countries than their countries of residence, and the development of transportation are among the important factors that increase brain drain. Another factor that increases brain drain is the international migration strategies and policies that developed countries have made to attract individuals with a skilled labour to their country. Albania is an important country that causes brain drain to European Union (EU) countries. EU countries are implementing international migration strategies to attract skilled labour to their own countries. The migration policies implemented by EU countries attract the attention of the skilled young population in Albania. In this research, first of all Albania’s brain drain to EU countries will be examined through Albania’s young population, and then the project designed by the Albanian Institute for International Studies to reverse the brain drain from Albania will be evaluated.

Keywords: European Union Countries, Brain Drain, Albania, Migration Strategies

Giriş

Balkan ülkeleri arasında yer alan Arnavutluk 1990 yılında göç yasağının kalkmasıyla birlikte AB ülkelerine göç vermeye başlamıştır. 1990 yılından itibaren Arnavutluk üç büyük göç dalgası geçirmiştir. 

Arnavutluk’un göç vermeye başlamasının ilk on yılında, ülkenin merkez ekonomiden serbest ekonomiye geçmesi ve 45 yıllık göç yasağının kalkması, Arnavutluk’ta yaşayan genç nüfusun komşu ülkelerine göç etmesine neden olmuştur. Aynı zamanda yükseköğretime ve nitelikli işgücüne sahip bireyler ise Arnavutluk’un ekonomik sorunlarından dolayı, AB ülkelerine, yasa dışı yollarla göç etmiştir. Arnavutluk’tan verilen göçün ikinci on yılında Arnavut göçmenlerinin adaptasyonun sağlanması amacıyla ev sahibi ülkeler bazı sosyoekonomik durumları yasallaştırmıştır. Yasallaştırma süreci sonucunda AB ülkelerine göç eden göçmenler kendi ülkelerinde yaşadığı sosyoekonomik sorunlar ev sahibi ülkelerinde çözüme ulaşmıştır. Yasallaştırma süreci, göç eden Arnavutluk’taki genç nüfusun büyük bir kısmının göç ettikleri AB ülkelerinde kalarak ülkelerine dönmemesinde etkili olmuştur. Arnavutluk’tan verilen göçün üçüncü on yılında ise AB ülkelerine göç eden Arnavut göçmenlerinin ailelerin genişlemesi ve doğum oranlarının artması AB ülkelerindeki Arnavut göçmen nüfusunun artmasında etkili olmuştur (Gedeshi, 2018, s.10-11). AB ülkelerine göç eden Arnavutluk’taki gençler ev sahibi ülkelerin vatandaşlarıyla aile kurması, ev sahibi ülkelerine karşı adaptasyon sürecinin hızlanmasını sağlamıştır. Günümüzde Arnavut halkının büyük çoğunluğu AB ülkelerinde çalışmaya ve yaşamaya devam etmektedir. Dünya Bankası’nın 2013 yılı verilerine göre en göç veren ülkeler arasında Arnavutluk ilk 20 ülke içerisine girerek 17. sırada yer almıştır (World Bank, 2016). 

Şekil 1. En çok göç veren ülkeler (Nüfusun %’si) 2013

Kaynak: World Bank (2016) Migration and Remittances Factbook 2016. Washington DC: World Bank.

Arnavut Gençleri Neden Arnavutluk’tan AB Ülkelerine Göç Ediyor?

Arnavutluk’un benimsediği komünizm döneminin son 45 yılında göçün yasaklanması, Arnavutluk’ta yaşayan gençlerin göç etmesindeki etkenlerden birisidir. Komünizm dönemi sonrası merkezi ekonomiden serbest ekonomiye geçişte sorun yaşayan Arnavutluk kendi ülkesindeki vatandaşlarını hızlı bir şekilde kaybetmeye başlamıştır (Gedeshi, 2020, s.8). Arnavutluk, ülkesinde yaşanan ekonomik sorunlarını çözmek için belirli çalışmalarda aktif olmasına rağmen AB ülkelerine verdiği göçün önüne geçememiştir. Yükseköğretime sahip Arnavutluk’taki gençlerinin, ülkelerinde nitelikli iş bulunamamasından dolayı kendi ülkelerinden daha iyi çalışma ve yaşam koşullarına sahip AB ülkelerine göç etmesi Arnavutluk’u birçok yönden etkilemiştir. AB ülkelerinin nitelikli iş gücünü kendi ülkelerine çekmek için sundukları politikalar Arnavutluk’ta yaşayan gençlerin ilgisini çekmiştir. 

Arnavutluk’un, nitelikli işgücüne sahip gençlerine nitelikli iş bulma konusunda zorlanması Arnavutluk’taki gençlerin küresel alanda aktif olmasına olanak tanımıştır. Özellikle teknolojinin gelişmesiyle birlikte çevre ülkelerin eğitim ve çalışma fırsatlarından haberdar olan Arnavutluk’taki gençler beyin göçünü gerçekleştirmektedir. Arnavutluk’ta lisans eğitimini tamamlamış gençler lisansüstü ve doktora eğitimlerini, eğitim fırsatları gelişmiş olan AB ülkelerinde tamamlamayı tercih etmektedir. Bu tercihin arkasında gençlerin eğitimlerini tamamladıktan sonra gittikleri AB ülkelerinde mesleklerini icra etmek istemeleri bulunmaktadır. 

Arnavutluk’ta işgücü piyasasının eğitim kurumlarıyla ilişkisinin zayıf olması ve meritokrasi isteğinin karşılanmaması, Arnavutluk’taki gençlerin AB ülkelerine göç etmesine neden olmaktadır (Tataj, Akbaş, 2021, s.377). AB ülkelerinin nitelikli iş gücünü kendi ülkelerine çekmek için eğitim kurumlarında yabancı ülkelerden gelen öğrenciler için fırsatlar bulundurması Arnavutluk’taki gençlerin kendi ülkelerinden daha gelişmiş eğitim fırsatına sahip olan ülkelere göç etmesini sağlamaktadır. AB ülkelerine gelen nitelikli işgücü için imtiyaz sağlaması ve göç eden nüfusun ihtiyaçlarının karşılaması nitelikli işgücünün dikkatini çekmekte ve beyin göçünü gerçekleştirmektedir. 2020 UNESCO verilerine göre Arnavutluk dışında üçüncü seviye öğrenim alan Arnavut öğrenci nüfusu 11.675’tir. İlk üç sırada sırayla Almanya, İtalya ve Yunanistan bulunmaktadır (UNESCO, 2020). 

Şekil 2. Üçüncü seviye Arnavut öğrencilerinin öğrenim gördüğü ilk 10 ülke

Kaynak: UNESCO (2020) Global Flow of Tertiary-Level Students. 

Arnavutluk Beyin Göçünden Nasıl Etkilenmiştir?

Arnavutluk, çalışma ve yaşam koşullarının elverişsiz olmasından dolayı Arnavutluk’ta yaşayan yükseköğretime sahip gençlerini kaybetmektedir. Arnavutluk’taki gençlerin çoğu AB ülkelerine göç ettikten sonra Arnavutluk’a geri dönmemektedir. Arnavutluk verdiği beyin göçü Arnavutluk’u sosyoekonomik ve demografik olarak etkilemektedir. Arnavutluk’ta yaşayan yükseköğretime sahip gençlerin AB ülkelerine göç etmesi Arnavutluk’ta niteliksiz işgücünün nitelikli işgücünün önüne geçmesinde önemli bir etken olmaktadır. Arnavutluk beyin göçü vermeye devam ettikçe ülkesinde nitelikli iş gücünün azalması, Arnavutluk’u nitelikli işgücü veren ülkeye dönüştürmektedir (Tataj, Akbaş, 2021, s.373).

Arnavutluk’tan verilen göçün sosyoekonomik ve demografik etkisi incelendiğinde göç eden nüfusun genç olması doğurganlık oranlarının azalmasına sebep olmaktadır. Doğurganlık oranlarının azalması nüfusun azalmasında önemli bir etkendir. Arnavutluk’ta nüfusun azalması iş sektöründe çalıştırmak için işçi bulamama sorunu ortaya çıkarmaktadır (Tataj, Akbaş, 2021, s.381). Arnavutluk tarım ülkesidir ve nüfusun yarısından fazlası tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Arnavutluk’ta nitelikli işgücüne sahip bireylerin, nitelikli alanlarda kısıtlı istihdam bulması sonucunda niteliksiz işlerde çalışması Arnavutluk’un iş piyasasında dengeleri bozmuştur. Arnavutluk tarım sektöründe çalıştıracak işçi bulmakta zorlanmıştır.    

Arnavutluk’un beyin göçü vermesi sonucunda nitelikli işgücü sıkıntısı niteliksiz iş gücü ile tamamlanmaya çalışılmıştır. Niteliksiz işgücünün nitelikli işleri yerine getirememesi üniversitede okuyan Arnavut gençlerini AB ülkelerine itmiştir ve itmeye devam etmektedir. Arnavutluk’un beyin göçü verdikten sonra akademik öğretim kadrosunun azalması ülkede yetersiz eğitim olanaklarını gündeme taşımıştır. 

Almanya’nın sağlık sektörü için nitelikli iş gücünü çekmek için uyguladığı politikalar 2015 yılından itibaren Arnavut gençlerinin Almanya’ya göç etmesinde etkili olmuştur (Tataj, Akbaş, 2021, s.373). Nitelikli sağlık iş gücünün Almanya’ya kayması Arnavutluk’un sağlık sektöründe tehdit oluşturmuştur.  

Arnavutluk En Çok Hangi Ülkelere Göç Veriyor?

Arnavutluk AB ülkelerine beyin göç veren önemli bir Balkan ülkesidir. Arnavutluk’un AB ülkelerine verdiği beyin göçü nüfusu her yıl artmaya devam etmektedir. Arnavutluk’a gelen göçmen nüfusuyla Arnavutluk’tan giden göçmen nüfusu arasında oldukça fark bulunmaktadır. Arnavutluk’tan giden göçmen nüfusunun çoğunluğu yükseköğretime sahip nitelikli genç nüfusundan oluşmaktadır. Bu durumda Arnavutluk’un her yıl verdiği göç Arnavutluk’u demografik olarak etkilemektedir. 

Tablo 1. Arnavutluk Göç Tablosu

Kaynak: INSTAT. (2023) https://www.instat.gov.al/en/ 

INSTAT ve Uluslararası Göç Örgütü’nün gerçekleştirdiği hanehalkı göç anketine göre yükseköğretime sahip kişilerin %47’si Arnavutluk’tan göç ediyor (Halili, 2021). Yükseköğretime sahip nitelikli işgücü nüfusunun neredeyse yarısının AB ülkelerine beyin göçü gerçekleştirmesi aynı zamanda toplumdaki hizmet uygulamalarında niteliksiz iş gücünün varlığını ortaya çıkarıyor. Sağlık ve eğitim hizmetlerinde nitelikli iş gücünün eksikliği Arnavutluk’ta yaşayan gençlerin eğitim ve sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamadığını göstermektedir. Hizmetlerden yararlanamayan Arnavutluk’ta yaşayan gençler yaşam koşulları gelişmiş olan AB ülkelere yönelerek göç ettikleri ülkelerdeki hizmetlerden yararlanmaktadır. 

Dünya Bankasının 2013 verilerine göre Arnavutluk’un en çok göç ettiği ülkeler arasında Yunanistan, İtalya, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti, Karadağ, Birleşik Krallık, Kanada, Fransa ve Belçika yer almaktadır (World Bank, 2016). Arnavutluk’tan göç eden bireylerin çoğu AB ülkelerine göç etmeyi tercih etmiştir ve tercih ettikleri ülkeler arasında ilk tercihleri komşu ülkeleri olmuştur. AB ülkelerinin beyin göçünü kendi ülkesine çekmek için uyguladığı stratejilerden biri olan Mavi Kart uygulamasının ön koşullarının kolaylaştırılması ve AB ülkelerine nitelikli işgücü çağrısı Arnavutluk’ta yaşayan gençlerin AB ülkelerine beyin göçünün sağlanmasında etkilidir (Ortahamamcılar, 2021). 2024 yılında Almanya’da nitelikli iş gücünü kendi ülkesine çekmek için Fırsat Kartı vizesinin yürürlüğe girecek olması ve  Almanya’nın sağlık sektöründe çalıştırılmak üzere nitelikli işgücü çağrısı gelecekte yalnızca Arnavutluk’ta yaşayan gençleri değil az gelişmiş ülkelerde yaşayan genç nüfusun da ilgisini çekecektir (Euronews, 2023).

Arnavutluk Uluslararası Çalışma Enstitüsü (AIIS) ve Beyin Göçü

AIIS Arnavutluk’tan giden beyin göçünü kendi ülkesine geri çekebilmek için bir proje tasarlayarak yurtdışında eğitim alan ve yurt dışında eğitim aldıktan sonra Arnavutluk’a geri dönen öğrencilerle anket çalışması gerçekleştirmiştir. Anket çalışması sonucunda ortaya çıkan verilerle Arnavutluk’un beyin göçünü önlemesi için spesifik önerilerde bulunmuştur (AIIS, 2005, s.6).

AIIS’ın bu projeyi tasarlamasının amacı Arnavutluk’tan giden beyin göçünün ekonomik büyümeyi engellediğini düşünmesidir. Arnavutluk’taki göç hareketlerinin medyaya yansıması ve göç stratejilerinin uygulanmaya başlaması AIIS’ın proje tasarlamasındaki önemli etkenler arasındadır (AIIS, 2005, s.5). 

AIIS anket çalışması sonucunda genç nüfusun verilerinden yararlanarak genç nüfusun yurt dışında eğitim alma ve çalışma isteklerinin neler olduğuna ulaşmayı amaçlamıştır. AIIS’ın verdiği spesifik öneriler gençlerin eğitim süreçlerini ve iş hayatlarını kapsamaktadır. Arnavutluk’ta bulunan eğitim ve kamu kurumları için verilen önerilerin yerine getirilmesi Arnavutluk’ta yaşayan gençlerin AB ülkelerine yaptığı beyin göçünü tersine çevireceği düşünülmektedir.

AIIS proje tasarısında bulunan spesifik önerilerinden dört maddesi (Proje tasarısında bulunan maddelerin hepsi alınmamıştır.) aşağıda verilmiştir:

• “Arnavutluk’un iş dünyasındaki yeteneklere evde yüksek eğitim sağlayan yükseköğretim kurumları kurması gerekiyor (AIIS, 2005, s.10).’’ 
• “Arnavutluk üniversitelerinde var olan hiyerarşik, hareketsiz, hermetik ve gerontokratik yükseköğretim sistemini yıkın (AIIS, 2005, s.10).’’ 
• “Devlet kurumları tarafından eğitim, konferans vb. için yurt dışına gönderilen memurlar, araştırmacılar, profesörler ve diğer kamu hizmetinde yüksek vasıflı kişilerle sözleşmeli sistemin uygulanması (AIIS, 2005, s.11).’’ 
• “Kamu hizmetinin siyasallaşmasını azaltmak (AIIS, 2005, s.11).’’  

AIIS’ın önerileri arasında bulunan bu araştırmanın ele aldığı dört maddenin ilk maddesi incelenecek olursa; Arnavutluk’ta yükseköğretim kurumlarının eksikliğinden bahsedilmiştir. AB ülkelerinde bulunan eğitim fırsatları AB ülkelerine beyin göçünü sağlamaktadır. Arnavutluk’un gençlerini iş dünyasına hazırlayacak yükseköğretim kurumlarına sahip olması gençlerin eğitimini Arnavutluk’ta tamamlamasında etkili olacaktır. 

AIIS’ın önerilerinde bulunan ve bu araştırmanın ele aldığı ikinci madde incelenecek olursa; Arnavutluk’ta gerontokrasi hakimdir. Gerontokrasi, yaşlılar tarafından yönetilme anlamına gelmektedir (Önder, 2013 s. 272). Yükseköğretim kurumlarında bulunan hiyerarşik yapı ve gerontokratik sistem Arnavutluk’ta yaşayan gençlerin yükseköğretimlerini tamamlamalarında engel olarak görülmektedir. AB ülkelerinde bulunan yeniliklere açık ve demokratik yükseköğretim kurumları Arnavutluk’taki gençlerin ilgilerini çekmektedir. Arnavutluk’taki yükseköğretim sisteminin gençlerinin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde değiştirilmelidir. 

AIIS’ın proje tasarında bulunan ve bu araştırmanın ele aldığı üçüncü madde incelenecek olursa; Arnavutluk’un beyin göçündeki en büyük sorun kaybettiği beyin göçünü kendi ülkesine geri döndürememesidir. Arnavutluk’taki gençler beyin göçü yaparak gittikleri AB ülkelerinde nitelikli iş gücünü geliştirerek göç ettikleri ülkede sosyoekonomik olarak olumlu katkı sağlamaktadır. Arnavutluk ise nitelikli iş gücünü kaybettiği için sosyoekonomik sorunlar yaşamaktadır. Arnavutluk’ta devlet kurumlarının yurt dışına gönderdiği nitelikli iş gücünü ülkesine geri döndürebilmesi için nitelikli işgücüne Arnavutluk’a geri döndükleri takdirde çalışma imkânı vermesi beyin göçünün tersine çevrilmesinde etkili olacağı düşünülmektedir (AIIS, 2005, s.11).  

AIIS’ın proje tasarında bulunan ve bu araştırmanın ele aldığı son madde incelenecek olursa; Arnavutluk’ta kamu hizmetinin siyasetten uzaklaştırılması istenmektedir. Kamu hizmetinin uygulanmasında siyasetin aktif olması kayırmacılığı da beraberinde getirmektedir. Beyin göçü yapan Arnavutluk’taki gençler kamu hizmetlerinde kayırmacılığa maruz kalmamak için kamu hizmetlerinin ve kuruluşlarının siyasetten uzaklaştırılması gerekmektedir. 

Sonuç

Arnavutluk’ta yaşayan gençler çalışma ve yaşam koşullarının elverişsizliğinden dolayı AB ülkelerine beyin göçü gerçekleştirmektedir. Arnavutluk’un verdiği beyin göçü sosyoekonomik ve demografik olarak Arnavutluk’u olumsuz etkilenmektedir. Arnavutluk’un nitelikli iş gücünü kaybetmesi ülkesindeki ekonomik sorunların büyümesine etken olmuştur. Nitelikli işgücünün yerini niteliksiz işgücünü alması gelecekte niteliksiz işgücünün artmasına neden olacaktır. Arnavutluk verdiği beyin göçünün ulusal bir sorun haline gelmesi beyin göçü veren az gelişmiş ülkeleri de ilgilendirmektedir. AB ülkelerinin politikaları, az gelişmiş ülkelerdeki gençleri kendi ülkelerine çekerek çalışan nüfusun dinamikliğini ayakta tutmakta ve ekonomik gelişmelerini hızla sürdürmektedir. Az gelişmiş ülkeler ise verdiği nitelikli işgücü sonucunda ekonomik olarak sorun yaşamaya devam etmektedir. Beyin göçü gelişmiş ülkeler ve az gelişmiş ülkelerin gelişmiş seviyesini iki kutba ayırmaya devam etmektedir. Gelişmiş ülkelerin gelişmişlik seviyesi artarken az gelişmiş ülkelerin gelişmişlik seviyesi gerilemektedir. 

Arnavutluk beyin göçünü yönetmek ve ülkesinden göç eden nitelikli iş gücünü çekebilmek için çift yönlü uluslararası göç stratejisi uygulamaktadır. Arnavutluk’un göç stratejilerinin bir kutbunda  AB ülkelerinde eğitimini tamamlamış nitelikli işgücüne sahip gençleri kendi ülkesine doğru çekmesi bulunurken diğer kutbunda ülkesinde bulunan potansiyel nitelikli iş gücünü AB ülkelerinin ekonomik piyasasına entegre etmek istemesi bulunmaktadır. Arnavutluk’un uygulamak istediği çift yönlü strateji hem kendi ülkesi için hem de ev sahibi ülkeler için avantajlı gözükse de Arnavutluk kaybettiği beyin göçünden sosyoekonomik ve demografik olarak etkilenmekte ve verdiği beyin göçünü ülkesine geri kazandırmakta zorlanmaktadır (Tataj, Akbaş, 2021, s.377).

Kaynakça

Albanıan Instıtute for Internatıonal Studıes. (2005). Albanian Brain Drain: Turning the Tide. Tirana.  

Gedeshi, I. ve R, King. (2018). Research Study into Brain Drain with the Albanian Scientific Diaspora. UNDP. Tirana. 

Gedeshi, I. ve R, King. (2020). The actual and potential migration of students from Albania: aputative Brain Drain. Friedric Ebert Stiftung. Tirana.

Halili, E. (2021) Albania with Concerning Figures of Brain Drain. Albanian Daily News. https://albaniandailynews.com/news/albania-with-concerning-figures-of-brain-drain (erişim 27.06.2023).

INSTAT (2023) https://www.instat.gov.al/en/ 

Ortahamamcılar, B. (2021) AB, Birlik Dışından Alınacak Nitelikli Yabancı İşçiler İçin Çalışma İzni Şartlarını Kolaylaştırıyor. Euronews.  https://tr.euronews.com/2021/05/18/ab-birlik-d-s-ndan-al-nacak-nitelikli-yabanc-isciler-icin-cal-sma-izni-sartlar-n-kolaylast  (erişim 27.06.2023) 

Tataj, Xhentila. Akbaş, Emrah. ‘’Brain Drain Toward EU And Its Impact On Labor Market: Albanian Case’’, Journal of Anatolia and Balkan Studies, 4/8 (2021): 371-384 https://dergipark.org.tr/en/pub/abad/issue/65594/916062  (erişim 25.06.2023). 

UNESCO (2020) Global Flow of Tertiary-Level Students. https://uis.unesco.org/en/uis-student-flow 

World Bank (2016) Migration and Remittances Factbook 2016. Washington DC: World Bank.